آيا فعالين مدني آذربايجان پان توركيست هستند ؟ حسن راشدي

+0 امتياز

 
 

 

يكي از دلايل ناسيوناليستهاي افراطي و شوونيست ها جهت تجريه طلب و پان توركيست ناميدن فعالين مدني آذربايجان ، علاقه اين فعالين به يادگيري خواندن و نوشتن به زبان مادري يعني تركي آذربايجاني و خواستار تحصيل آن در مدارس و دانشگاههاي كشور كه متكلمين اين زبان بيش از ۳۰ ميليون نفر از جمعيت ايران را تشكيل مي دهند ، تكلم آنان به زبان اصيل تركي و پرهيز از بكاربري لغات و كلمات وارداتي و حاكم غير تركي در گفتگوهاي روزمره ،‌ بيزاري آنها از جوكهاي تحقير آميزي كه در مورد تركان و اقوام ديگر ايراني گفته مي شود ،‌ داشتن اشتياق به آشنايي و مطالعه آثار ادبي كلاسيك قرون گذشته و معاصر به زبان تركي ، فعاليت آنان در دانشگاههاي كشور براي اجراي برنامه هاي ادبي ، فرهنگي – هنري به زبان تركي و اجراي موسيقي آذربايجاني ،‌ احساس تبعيض آنها به علت عدم سرمايه گذاري كلان و ملي در استانها و مناطق آذربايجان تاريخي(۱) شبيه آنچه در شهرهاي اصفهان و كرمان و ديگر مناطق مركزي و فارس نشين صورت مي گيرد ،


نگراني آنان از مهاجرت روز افزون مردم از شهرها و مناطق خوش آب و هواي آذربايجان و زادگاه خود به علت بيكاري به شهرها و مناطق خشك كويري و مركزي و فارس نشين براي يافتن كار ، اعتراض آنها به خشك شدن درياچه اروميه و تبديل شدن مناطق حاصلخيز آذربايجان به كوير نمك و بي حاصل بر اثر پراكنده شدن نمك اين درياچه با وزش باد در صورت عدم جلو گيري از خشك شدن اين درياچه ، علاقه آنان به مطالعه كتابهايي ادبي ، تاريخي ، شعر ، داستان و رماني كه در استانهاي آذربايجان و ديگر مناطق ترك نشين ايران و يا در جمهوري آذربايجان و تركيه و به زبان تركي چاپ مي شوند و خواستار اجراي اصل ۱۵ و ۱۹و ۴۴ قانون اساسي كشور مبني بر تدريس زبان و ادبيات تركي در مدارس ، حقوق برابر همه اقوام كشور بدون توجه به زبان ، نژاد ، رنگ … و توسعه همه مناطق كشور مي باشد .

اتهام پان توركيست و تجزيه طلب بودن فعالين مدني آذربايجان توسط شوونيست ها بخاطر مسائلي كه توضيح داده شد در شرايطي صورت مي گيرد كه همه امكانات كشور ايران كه كثيرالمله بودن و تنوع زباني آن يكي از خصوصيات بارز آن است و هر كدام از ملل و اقوام كشور به اندازه كسرت جمعيتشان حق برخورداري از همه امكانات كشور در آموزش و تحصيل به زبان خود تا توسعه آن و استفاده از بقيه امكانات را در حوزه هاي مختلف دارند تنها در اختيار زبان و فرهنگ فارسي است و آنچيزي كه فعالين مدني آذربايجان آرزوي جامه عمل پوشيدن فقط قسمتي اندك از آن را دارند همكشوريهاي فارس زبان ۹۰ سال است كه همه آن امكانات را يكجا در اختيار دارند ؛‌ مثلا تركان ايران با جمعيت دهها ميليوني خود در حالي كه براي تحصيل به زبان خود در مقاطع ابتدايي ، 33 سال است كه چشم به راه اجراي اصل ۱۵ قانون اساسي هستند همكشوريهاي فارس زبان نه تنها از همه امكانات تحصيلي از پيش دبستاني تا دانشگاه ، كليه رسانه هاي گروهي و مطبوعات سراسر كشور به زبان خود برخوردار هستند به تبليغ همه جانبه اين زبان باهزينه هاي زياد و با بودجه كشور در داخل و خارج و از راههاي مختلف هم مي كوشند ؛ مثل اهدا بورسيه به دانشجويان كشورهاي مختلف براي تحصيل زبان فارسي در دانشگاههاي داخل كشور و دانشگاههاي كشورهاي خارجي (2) ،‌ برگزاري سمينارهاي پرهزينه در مورد توسعه زبان فارسي در داخل و خارج و ايجاد فرهنگستان عريض و طويل زبان و فرهنگ فارسي نمونه هايي از اين تبليغات و تلاش براي توسعه و گسترش اين زبان در همه زمينه هاست .

در فرهنگستان زبان و فرهنگ فارسي با ساختن واژه هاي جديد فارسي تلاش مي شود تا لغات و كلمات عربي ، تركي و يا اصطلاحات فني برگرفته از زبان كشورهاي غربي را با واژه هاي نوساز و جديد فارسي جايگزين كنند ؛ در اين جايگريني واژه ها كار بجايي رسيده كه كلمات چندين صد ساله عربي جا افتاده در زبان فارسي و كاملا آشنا براي مردم كه بسياري از مردم حتي ممكن است غير فارسي بودن آنرا هم ندانند مانند : " توليد " ، " حد اكثر " و " حداقل " كه بجاي اين كلمات ، واژه هاي نوساز فارسي : " فراوري " ، "بيشينه " و كمينه را جايگزين آن مي كنند و لغات نوساز عجيب و غريب بسياري چون : آذر آوار ، آخوري ريل بند ، آتش سپارستان ، آب بارش شو ، برگ كژ فشار (3) را در اين فرهنگستان ساخته و بكار مي گيرند !

شوونيستها فراموش مي كنند كه هيچ ملتي بخصوص تركان ايران را به خاطر علاقه به زبان و فرهنگ خود و آرزوي تحصيل به زباني كه جمعيت گو يشوران آن اكثريت نسبي نفوس كشور را تشكيل مي دهند و جمعيت آنان بيش از جمعيت فارسها در ايران است را نمي توان پان توركيست و تجزيه طلب ناميد ، اين خواسته فعالين ترك ايران نه تنها آرزو و خواسته زيادي نيست بلكه ابتدايي ترين حقوق انساني هر ملتي ، بخصوص ملتي با 30 الي ۳۵ ميليون نفر جمعيت در يك كشور ۷۰ ميليوني است .

مگر تركهاي كشور كه از ابتدايي ترين حقوق زباني هم محرومند و تحقيرها و توهينهاي زيادي را هم از بابت زبان و فرهنگ خود در كشور متحمل مي شوند ، فارسهاي همكشوري خودرا كه به زبان فارسي از دوران ابتدايي تا دانشگاه تحصيل مي كنند ، تمامي ايستگاههاي راديو – تلويزيوني تهران و شهرهاي فارس نشين و به جز يك كانال تلويزيوني شهرهاي استانهاي غير فارس به زبان آنها برنامه پخش مي كند ، تمام مطبوعات كشور ، تمام كتابهاي درسي و ۹۹درصد كتابهاي غيردرسي ، تمام سينماها و تئاترها ، تمامي اسناد و مدارك ، قوانين و دادگاههاي كشور به زبان آنها سخن مي گويد و آنها بر فارس بودن خود افتخار مي كنند و به زبان و فرهنگ فارسي علاقمند هستند ، به زبان فارسي مطالعه و به زبان فارسي به راديو – تلويزيون گوش مي كنند ، با آهنگ فارسي مي رقصند ،‌ فردوسي طوسي شاعر قرن چهارم و پنجم هجري توهين كننده به نصف جمعيت جهان يعني به زنان ، و تحقير كننده اعراب و تركان (۴) و ايجاد كننده جنگ و نفرت رواني بين دو ملت ترك و فارس در شاهنامه را با لقب و نام " حكيم ابوالقاسم فردوسي " ياد مي كنند را پان فارسيست و تجزيه طلب مي نامند ؟

تركان ، فارسهايي افراطي را كه مي گويند غير از زبان فارسي زبان هيچ ملتي در كشور نبايد تدريس و تحصيل شود ، نبايد هيچ كسي جز به زبان فارسي در دادگاهها از خود دفاع كند ، همه راديو – تلويزيون و مطبوعات كشور فقط و بايد به زبان فارسي و در خدمت زبان فارسي باشد ، تمام بودجه كشور كه براي توسعه زبان و فرهنگ در كشور به تصويب مي رسد فقط و بايد در اختيار زبان فارسي باشد ،‌ حتي نبايد روز مرگ استاد شهريار اين شاعر محبوب مردم ايران و فارس زبانان دنيا و تركان ايران و جهان كه به دو زبان فارسي و تركي اشعار زيبا و دلنشين سروده و شعر فارسي " علي اي هماي رحمت "‌ و سروده زيباي تركي" حيدر بابايه سلام " وي ورد زبان خاص و عام در كشور است " روز ملي شعر و ادب ايران " نامگذاري شود كه مبادا غير فارس زبانان ايران هم خودرا سهيم در اين نامگذاري بدانند ‌ و فقط بايد " روز شعر و ادب فارسي " نامگذاري شود (۵) كه از سهم صددرصدي زبان فارسي در كشور كم نگردد ! ،‌ همه مردم غير فارس بايد فارسي ياد بگيرند و به فارسي صحبت كنند ، ولي نيازي به فارس زبانها نيست كه زبان تركي و يا زبان ديگر هموطنان را بدانند و صحبت كنند ، همه بايد بر كوروش و داريوش افتخار كنند ولي بر پادشاهان غزنوي ، سلجوقي ، خوارزمشاهي و بر بقيه سلاطين ترك حاكم بر ايران ، چه برخوب و چه بر بدشان بايد نفرت ورزيد و آنها و ملت ترك را وحشي و بيگانه ناميد‌ و با تحقير و تحريف زبان و فرهنگ غني تركي و آذري ناميدن تركان آذربايجان آنها را در ديگ يكسان سازي فارسي حل كرد و در كلّ ، فارسهايي را كه خودشان را برتر و بالاتر و تافته جدابافته تر از ملل و اقوام غير فارس ايران دانسته و حتي درصد اندكي از حقوق مادي ومعنوي را كه بر خود و بر زبان و فرهنگ خود لازم و واجب مي دانند بر غير فارس زبانان كشور قائل نيستند را شوونيست و پان فارسيست مي دانند ؛ همين !

آنها فراموش كرده اند نه تنها در هركدام از كشورهاي جهان اولي و پيشرفته اي چون كانادا ، بلژيك ، سوئيس دو و سه زبان رسميت دارند ، حتي در كشورهاي جهان سومي و همسايه ديوار به ديوار ايران چون افغانستان و عراق هم اين معضل حل شده و در افغانستان دو زبان دري (فارسي) و پشتو ، و در عراق زبانهاي عربي و كردي رسمي و سرتاسري هستند ؛ در اين كشورها علاوه بر دو زبان رسمي و سراسري كه متكلمين آنها جمعيت بيشتري نسبت به بقيه زبانها دارند و اين زبانها در كليه رسانه ها و مطبوعات كشور به كار گرفته شده و در همه مقاطع تحصيلي ابتدايي تا عالي تدريس مي شوند ، بقيه زبانهاي كم جمعيت نيز در مناطق و استانهاي خود تا مقطع خاصي در مدارس تدريس مي گردند .

يكي ديگر از بهانه هاي شوونيستها بر تجزيه طلب ناميدن تركان كشور و عصبانيت آنها از دست اكثر مردم آذربايجان و ديگر تركهاي ايران ، تمايل بيشتر اين مردم به تماشاي برنامه هاي كانالهاي ماهواره اي تلويزيوني جمهوري آذربايجان و تركيه و عدم تمايل آنها به تماشاي برنامه هاي ماهواره اي تلويزيونهاي فارسي زبان معروف به تلويزيونهاي لوس آنجلسي است.

اين جور افراد از اينكه بسياري از تركهاي ايران بر عكس فارسها كه مثلا سريالهاي تلويزيونهاي لوس آنجلسي را مي بينند ، سريالهاي كانالهاي تركيه را تماشا مي كنند و مسابقات موسيقي عاشقهاي آذربايجان را از كانالهاي تلويزيون جمهوري آذربايجان دنبال مي كنند عصباني هستند و اين نوع تمايل را گرايش به پان توركيسم تعبير مي كنند ، غافل از اينكه برنامه هاي تلويزيونهاي تركيه به لحاظ كيفيت و نزديكي زبان ، فولكلور و آداب و سنن آنها به تركان آذربايجان و برنامه هاي تلويزيوني جمهوري آذربايجان به لحاظ مشتركات مذهبي ، تباري ، زباني ، فرهنگي ، تاريخي و ارزشهاي معنوي مشترك ديگر ، و از اينكه آنچيزي كه براي مردم آذربايجان جنوبي عزيز و محترم است براي مردم آذربايجان شمالي هم عزيز و محترم است و مردم هر دو سوي آراز ( ارس ) داراي احساس مشترك در كليه زمينه ها ي معنوي هستند و كليه آداب و رسوم و حافظه تاريخي مردم هردو آذربايجان يكي است و فقط مرزهاي سياسي هست كه آنها را از هم جدا ساخته است و در تماشاي برنامه هاي تلويزيوني هم اين مرزها در نورديده است ، طبعا تمايل بيشتري دارند بجاي تماشاي برنامه هاي ماهواره اي و غير ماهواره اي فارسي زبان كه در آن به شكلهاي آشكار و و نيمه پنهان زبان ، فرهنگ ، هويت و شخصيت تركان را به سخره مي گيرند ، برنامه هاي تلويزيونهايي را تماشا كنند كه به شخصيت مردم ، زبان و فرهنگ ،فولكلور ، افسانه ، تاريخ ، آداب و رسوم ، شعرا ، نويسندگان و شخصيتهاي تاريخي و ادبي آنها ارزش و اعتبار مي دهد ؛‌ شايد كافي باشد كه گفته شود تعداد ميادين ، خيابانها و سالنهاي فرهنگي – هنري كه در شهر باكو به نام استاد شهريار نامگذاري شده چندين برابر آن در ايران است و جشنواره هايي جهاني كه براي موسيقي عاشيقها و موسيقي مقامي آذربايجان گذاشته مي شود دل هر آذربايجاني را به وجد مي آورد و مجسمه شاه اسماعيل صفوي اين سردار بزرگ تاريخ و سلطان و شاعر نكته پرداز كه ديوان شعر تركي وي نشان دهنده احساس رقيق اين سردار علاوه بر سلطان و حاكم بودن وي است در ميادين اين شهر به هر آذربايجاني غرور مي دهد .

طبيعي است نبود نمادهايي از ارزش مثبت زبان و فرهنگ ، ترانه و موسيقي فاخر ، شعر و داستان ، حماسه و رمان ، فيلم و تئاتر و …. به زبان تركي آذربايجاني و عدم شناسايي و معرفي شاعر ، نويسنده ، هنرمند ، محقق ، پژوهشگر و شخصيتهاي ديگر در زمينه هاي مختلف مربوط به تاريخ ،‌موسيقي ، هنر ، ادبيات و فرهنگ تركان آذربايجان در تلويزيونهاي داخلي ، تركان كشور را به ديدن كانالهايي سوق مي دهد كه به داشته هاي معنوي آنها ارزش مي گذارند و بر آنها مي بالند .

با توجه به آنچيزي كه آورده شد اگر فارسها كه جمعيتي كمتر از تركها در كشور دارند با تحصيل به زبان خود در مدارس و دانشگاهها ، داشتن مطبوعات و راديو و تلويزيون به زبان فارسي و علاقه به زبان و فرهنگ و موسيقي و افتخارات تاريخي و رسميت دادن زبان خود در كشور در همه زمينه ها ، و داشتن رابطه دوستي با افغانستان و تاجيكستان همزبان خود ، تلاش براي ايجاد كانال تلويزيوني مشترك سه كشور فارسي زبان و آرزوي توفيق و توسعه براي اين كشورها ، ايران را تجزيه كرده باشند آنموقع مي توان از تركان بيش از ۳۰ ميليون نفري ايران هم انتظار داشت كه با داشتن حافظه تاريخي حاكميت ۱۰۰۰ ساله بعد از اسلام بر ايران ، و دادن جانها و ريختن خونهاي بزرگمردان تاريخي خود براي حفاظت اين كشور از دشمنان ، در صورت داشتن همان امتيازاتي كه فارسها در كشور دارند ،‌ كشور را تجزيه كنند ؛ در غير اين صورت ، ادعاي عده اي تماميت خواه و برتري طلب مبني بر تجزيه طلب و پان توركيست ناميدن تركان آذربايجان كه با فعاليت مدني خود خواستار برخورداري از حقوقي همچون حقوق همكشوري هاي فارس زبان هستند ، ادعايي نابخردانه و ناشي از تفكرات پان فارسيستي و شوونيستي و بي اعتقادي آنان بر ابتدايي ترين حقوق انساني تركها و ملل و اقوام غير فارس ديگر در ايران است !

SON

…………………………………………………………………………………………………..

(1) آذربايجان تاريخي عبارت از سرزمين بهم پيوسته اي است كه مردم اين مناطق به زبان تركي صحبت مي كنند ، فولكلور ، افسانه ، آداب و رسوم مشترك و نزديك بهم دارند و در تاريخ بلعمي ( قرن چهارم هجري ) ، نزهت القلوب حمداله مستوفي ( قرن هشتم هجري ) حدود آن از همدان و اراك در جنوب گرفته تا دربند خزران ( داعستان كنوني ) در شمال ، ترسيم شده است ؛ قسمت جنوبي اين سرزمين تاريخي كه در داخل ايران امروزي قرار دارد ، در زمان قاجار در داخل ايالت " آذربايجان " قرار مي گرفت كه استانهاي آذربايجان شرقي و غربي ، اردبيل ،زنجان ، قزوين ، همدان ، مركزي ، البرز ( كرج و حومه ) و غرب استان گيلان ( شهرهاي آستارا و هشتپر تا اسالم ) امروزي را در بر مي گرفت .
(2) ضميمه روزنامه اطلاعات مورخ: 17دي ماه 1376 : (اعطاي بورسيه به دانشجويان زبان فارسي در دانشگاه "سند " شهر حيدر آباد پاكستان ) ، روزنامه ايران مورخ : ۲۵ مرداد ۱۳۸۸ شماره : 4286 : " افزايش ۳۰ درصدي بودجه دانشجويان خارجي " ( بورسيه براي ۲۳۰۰ دانشجوي خارجي تحصيل كننده در دانشگاههاي كشور )
(۳) واژه هاي ساخته و پرداخته شده در" فرهنگستان زبان و ادب فارسي " كه در۸ دفتر منتشر شده است .
(۴) شاهنامه فردوسي چاپ كلكته ، سال ۱۸۲۹ ميلادي صفحات : ۲۸۲ ،۴۸۹ ،۹۴۶
(۵) نگاه كنيد به مطبوعات تهران در پايان شهريور و اوائل مهر سال ۱۳۸۱ و هنگام تصويب اين موضوع در مجلس . براي ديدن قسمتي از متن سخنها و مصاحبه ها كه در اين مطبوعات درج شده بود سايت زير را مشاهده كنيد :

http://www.poetry.ir/archives/000609.php

 

من گوتوغوم ير 

 

Tarkan ölüb !?

+0 امتياز



Sosial şəbəkələrdə Türkiyənin meqastarı Tarkanın ölüm xəbəri yayılıb.Türkiyə mətbuatına istinadla verilən məlumata görə, "Twitter"də müğənninin avtoqəzaya düşməsi barədə məlumat yayılıb. Meqastarın qəzada dünyası dəyişdiyi qeyd edilib. 

Meqastarın musiqi şirkəti xəbərləri təkzib edib. Şirkətdən verilən məlumata görə, Tarkan heç bir qəzaya uğramayıb və hazırda xaricdə səfərdədir. 

Qeyd edək ki, Tarkan yeni il gecəsi Bakıda möhtəşəm şou proqramla çıxış edəcək.

Adların mənası

+0 امتياز



Abdulla - Allahin qulu
AraZ - mesafe az 
Adil - Edalet, insaf
Adigozel -- elm, senet, dogruluq
Afaq - Hundur, uca
Afet - Esq, mehebbet, sevgili
Aide - Gelir, medaxil
Aise - Yashayan
Akif - Chalishqan, meqsedyonlu
Allahverdi - Allahin verdiyi pay
Almas - Yarashiqli, gozel
Alxaz - Xususi, ustun, misilsiz
Alisan - Yanan, od tutan
Anar - Yada salar, xatirlar
Anna - minnetdarliq
Aqil - Agilli, derrakeli
Arif - Bilen, xeberdar
Artur - Ayi kimi guclu
Aruz - Doyushchu, igid, cengaver
Arzu - Arzu, istek
Aslan - Hakimiyyet, ezemet
Atilla - Kishi Turk Feth eden,ulu turk
Ayaz - Agilli, istedadli
Aybeniz - Ay camalli, gozel
Aydan - Menfeet
Aydin - Ashkar, deqiq, belli
Aygun - Gozel, ismetli
Aylin - Nur, isiq, parilti
Ayna - Sheffaf, temiz, guzgu
Aynur - Ay, nur
Aysun - Ay ,su
Ayten - Ayin yarisi
Azad - Asude, serbest
Azer - Od, atesh
Aga - Ulu, aga, ilkin
Agabaci - Aga, ulu

Behruz - Bextiyar
Babek - Ataman, serkerde
Badam - Deyerli, gozel, leyaqetli
Banucicek - Yuksek, ali
Barat - Pakliq, temizlik
Bayram - Senlik, bayram
Bedel - Evez
Behram - Qalib gelen, qovan
Bekir - Igid, Er
Besti - Kifayet
Bextiyar - Xosbextlik, seadet
Beyim - Xanim
Beshir - Xosh xeber getiren, mustuluqcu
Budaq - Ailenin inkishafi, davami

Cabbar - Qudretli, qadir
Cabir - Eziyyet veren, zulmkar
Cahangir - Dunyani feth eden
Cahid - Bilikli
Camal - Gozellik, nezaketli
Cavansir - Igid, qehreman
Cavid - Ebedi, daim
Cavidan - Guc, quvve
Covdet - Ustunluk, keyfiyyet
Ceyla - Ata, ovladinin dogulmasindan eziyyit ceken
Ceyran - Ince, alagozlu, mulayim
Cebrayil - Allahin adami
Cefer - Kichik chay, axar su
Celal - Qorxusuz, iradeli, igid
Cemile - gozel qesheng
Cemshid - Parilti, nur, ishiq
Cevahir - Hal, ehval
Cherkez - Gozel, ince
Chichek - Gul, cicek
Chimnaz - Naz, qemze
Chingiz - Deniz

Davud - Sevimli, Eziz
Dasdemir - Zireh, ustun, mohkem
Deniz - Deniz, su, aydinliq
Dilber - Gozel, sevimli
Dinara - Qiymetli, deyerli, yegane
Domrul - Heyat, ovlad, nesil
Durna - Kocheri qush

Ejla - saf, temiz, necib
Eldar - Hakim, el sahibi
Eldeniz - Deniz
Eleonora - Parildayan, Elen adindan emele gelen(Fransiz)
Ellada - Medeniyyet,terbiye(Yunan)
Elmar - Elin zirvesi
Elmir - Elmer adindan gelib: Nobl (qedim ingilis qizil sikke)
Elnare - Nar-alov menasindadir, odlu qiz
Elnur - Elin nuru
Elvin - Yaradici, qurucu
Elvin - Elfin dostu(Ingilis)
Elxan - El esgeri, serkerde
Elsad - Hokmdar, serkerde
Elsen - Basci, rehber, hokmdar
Emil - Calisqan(Alman)
Emilia - Zehmetkes, tekebburlu(Latin)
Esmiralda - gozel, cazibedar(Yehudi)
Etibar - Xosbext, firavan, muveffeqiyyet
Eynulla - Allahin gozu
Eyvaz - Vetenperverlik, seadet
Ebulfez - Fezalet, huner sahibi
Ebdul - Qul, kole, itaet
Ebil - Yukseklik atasi
Eflatun - Boyuk alim, gorkemli filosof
Efqan - Doyuscu, igid
Efrasiyab - Yandirmaq, alisdirmaq
Efruz - Yandirmaq, alisdirmaq
Efsun - sehr, cadu
Ehed - Tek, yegane, seriksiz
Ehmed - Teriflenen, terifelayiq
Ejder - Quvve, guc, qudret
Eleddin - Yukseklik, ucaliq
Elemdar - Bayraqdar
Eli - Quksik, ustun, nicib
Elif - Dost, himdim
Emanet - Emanet
Emin - Emin, sakit
Emine - Etibarli, momin
Emir - Reis, basci, hakim
Emrah - Senlik, sadliq, tentene
Entiqe - Gozel, entiqe
Enver - Isiq, nur
Ersad - Dusunceli, yetkin
Esed - Allahin aslani
Esger - Doyuscu, esgir
Eskinaz - Servet, qazanc
Etir - Parfumerya, qoxu, iy, etir
Eyyub - Dozum, mutilik
Ezim - Leyaqet, sovket, qudret
Eziz - Sevimli, ezemetli

Faiq - Ustun, ela, boyuk
Ferrux - Mudrik, cesaretli
Fariz - Ferz eden
Fateh - Fathi adindan bir forma: qalib, qalib gelmek
Fatima - Mehemmedin qizi
Fazil - Ustun, ideal, leyaqetli
Fuzuli - Edebe muxalif
Fedya - Allahdan hediyye(Rus)
Ferec - Sevinc, xoshbextlik
Ferhad - Anlayan, basa dusen
Ferid - Nadir, misilsiz, yegane
Fexri - Fexr, megrurluq
Fidan - Pohre, budaq
Firdovsi - Cennete layiq olan
Firengiz - Yaradan, doguran
Firidun - Yaranmish, yaradilmis
Firuz - Qalib gelen
Fizze - Gumus
Flora - Chichek, chicheklenen
Fuad - Urek

Gunesh - ***avet hokmdari
Govher - Cevahirat, heyat bexsh eden
Gulcin - Gul deren
Gulebetin - Hamidan goychek
Guler - Xosbextlik, sevinc
Gulgez - Al, qirmizi
Gulnaz - Cicek, gul
Gulsum - Girdesifet, toppush
Gultekin - Teravetli, ter-temiz
Gulshen - Cemenlik, gulluk
Gunay - Ishiq, nur
Gunel - Sheher kuleyi

Husniyye - Gozellik
Habil Kishi - Keder, qem
Hafiz - Saxlayan, qoruyan
Haqverdi - Inam, haqq
Hasim - Sindiran, sinan
Hokume - Muhakime, hakimiyyet
Huseyn - Gozellik,ucaliq,muqeddeslik
Hebib - Sevimli, dost
Hecer - Igid, merd qadin
Hemze - Iti, yandirici
Hesen - Yaxsi
Hezi - Aga, cenab
Hicran - Ayriliq, qoyub getme
Hidayet - Rehber, yolgosteren
Hikmet - Elmli, bilikli
Humay - Xoshbextlik getiren

Kamal - Kamil, tekamul, mukemmel
Kamil - Mukemmellik
Kamran - Arzuya chatmaq
Kazim - Hovseleli, dozumlu
Konul - Konul, qelb, urek
Kovser - Bol, tukenmez
Kubra - Aristokrat, boyuk, kubar
Keklik - Yarashiqli, zirek, ince
Kelenter - Rehber, boyuk, bashchi
Kenan - Gozel oglan
Kerim - ***avetli, alicenab
Kishver - Dunya, cahan

Lachin - Uzaq goren, itigozlu
Lale - Gozel, qesheng
Lamiye - Ince ve zerif ulduz
Leyla - Gece, gece anadan olmush, sevgilim
Lutfeli - Merhemet
Leyli - Gece
Leman - Qaranliqda ishiq
Letafet - Incelik, xeyirxahliq
Letif - Ince, zerif
Logman - Hekim, igid, qorxmaz

Muzeffer - Zefer, qalibiyyetli
Metleb - Melum olmayan, axtarishta olan
Mahir - Usta
Mahrux - Aypara, ay parcasi
Mahsun - Huzulu
Malik - Mulk, mulkiyyet, sahibkar
Manaf - Yuksek, uca
Maqsud - Niyyet, meqsed
Maral - Gozel, ince
Mariya - Sevimli, shirin(Yehudi)
Maxmud - Terife layiq
Mayil - Asiq
Mayis - Umidsiz
Mohsun - Comerd, xeyirxah
Mubarek - Ugurlu, bereketli, xosbext
Mubariz - Mubarize aparan
Munevver - Ishiq, nur
Muren - Temiz, pak
Mursel - Gonderilen, elci
Murshid - Rehber, beledci
Mushviq - Meshur, istedadli
Mehdi - Allahin idare etdiyi
Mehman - Qonaq, misafir
Mehrali - Mehriban, sen(Yehudi)
Mehriban - Sedaqetli, xosxasiyyet, vefali, guleruzlu
Metin - Guclu, metin
Mecid - Sanli, taninmis, meshur
Meded - Imdad, yard?m, komek
Medine - Muqeddes, secde olunan
Mehbube - Sevimli, eziz, cox yaxin
Mehemmed - Agilli
Meherrem - Haram olunmus, qadagan edilmis
Mehshedi - Gozel, boyuk, dahi
Melahet - Gozel, ince, cazibedar
Melik - Hakim, padsah, mulkedar
Memmed - Sanli, serefli, terif olunan
Mensur - Qalib, cempion
Merdan - Merdlik, kisilik
Merifet - Bilik, maarif
Meryem - Ustun, bakire
Merziye - Memnun eden, xosagelen
Mesume - Pak, temiz, gunahsiz
Metanet - Igidlik, mohkemlik
Mesedi - Ziyaretgah, meshed
Mikayil - Allaha benzer, Allah kimi
Minira - Cavanlar
Mirvari - Mirvari, bezek dashi
Mirze - Savadli, oxumush
Misir - Xoshbextlik, seadet
Munise - Mehriban, istiqanli

Nabat - Yasilliq, bitki
Nadim - Sah sarayinda senet islerine baxan
Nadir - Yagane, tek
Nahid - Genc, yetishmish
Naib - Komekci
Namiq - Qeseng yazmaq, yazar
Narmin - Yumsaq, ince, zerif
Natalya - Movlud gununde dogulmus
Natevan - Bacariqsiz, taqetsiz
Natiq - Nitq soyleyen, danisan
Nazim - Shair, nezme cheken
Nazli - Gozel, ince
Nazperi - Nazli peri, gozel
Nagi - Saf, pak, temiz
Nubar - Mehsul, bar
Nusret - Komek
Nushabe - Agilli ve gozel qadin
Neman - Xosbextlik, seadet
Nemet - Ruzi ,bereket
Nebi - Xeber veren
Nergiz - Gozel, qururlu
Neriman - Igid, cesur, qehreman
Nesib - Qismet, pay, bext
Nesimi - Nesim, yel, meh
Nesir - Mudafieci, komekci
Nesrin - Dag ciceyi
Nezrin - Su zanbagi,tenha cicek
Nicat - Arzu, murad
Nigar - Gozel, yarasiqli, sedaqetli
Niyaz - Ehtiyac, xahish, arzuolunan
Nizami - Nizam, intizam
Novruz - Teze gun, yeni il
Nuray - Isiq
Nuride - Gozumun ishigi
Nurlan - Nur, ishiq

Oksana - Allah terefden beyenilmish (Rus)
Omar - Uzun omulrlu
Oqtay - Nesildash, eloglu
Orman - Mese
Orxan - Sherkerde, bashchi
Oguz - Boyuk, davamli, artan nesil

Pakize - Temiz, pak
Pasa - Padshah
Penah - Arxa, dayaq, havadar
Peri - Gozel, fusunkar
Pervane - Vefali, sedaetli
Pervin - Ulduz,7 qardas ulduzdan en balacasi
Perviz - Muzeffer, qelebe getiren
Pinar - Chehsme, bulaq

Qadir - Qadir,qabiliyetli
Qafar - Efv eden, bagishlayan
Qalib - Muzeffer, qelebe chalan
Qalina - Sakitlik
Qasim - Qismet, pay
Qedir - Qudretli, guclu, qadir
Qerib - Doyushchu, igid, esger
Qetibe - Elchatmaz
Qezale - Gozel, ceyran
Qezenfer - Yukseklikte yashayan
Qiyas - Komek, imdad
Qulu - Mubariz, usyankar
Qilman - Oglan, ushaq, ovlad

Rafat - Agilli, derrakeli
Rafiq - Yoldash, dost, xoshxasiyyet
Rahim - Rehm olunmus insan
Raisa - Aileli qadin
Ramazan - Ramazan
Ramil - Reml eden, uzaqgore, her seyi qabaqcadan dusunen
Ramin - Ushaq, ovlad, ogul
Ramiz - Remz eden, delalet eden
Rana - Xosh etirli,gozel bir gul
Raqib - Arzulayan, regbet besleyen
Rasim - Ressam, resmiyyet
Rauf - Ureyiyumsaq, mehriban
Raul - Ralf adindan, canavarin meslehetcisi(Fransiz)
Raziye - Agilli, ismetli, gozel
Rovshen - Ishiqli, nurlu, aydin
Rufet - Yuksek, uca, taninmis
Rustem - Enlikurek, boylu-buxunlu
Rebiyye - Rebe yaxin olan
Renata - Intibah
Refail - Allah, ilahi
Rehile - Allahin sevimlisi
Rehim - Rehmeden
Rehman - Rehmdil, sefqetli
Remzi - Remz,simvol
Rena - Yarasiqli, ince, gozel
Resul - Elchi, numayende, sefir
Resad - Agilli, derrakeli
Resid - Igid, qehreman
Rizvan - Raziliq
Roza - Zanbag ve ya qizil gul(Macar)
Rufina - Tund sari sachli(Yunan)
Rumiyye - Gozel, ince qiz
Ruslan - Shir,Aslan
Rza - Memnuniyyet, raziliq

Sabina - Qedim Italiya medeniyyetinin neticesidir, Sabin tayfasi(Latin)
Sabir - Sebirli, dozumlu, deyanetli
Sabit - Mohkem, igid, etibarli
Sadiq - Dogruluq, semimiyyet
Sahib - Hemdem, yoldas
Salam - Sulh, salamatliq
Salatin - Sultan, secde olunan
Saleh - Yaxsiliq, xeyirxahliq
Samir - Hemsohbet
Samur - Birlik, guc
Sara - Xanim
Sarvan - Basci, lider
Suceddin - Patriot, dostluq, yaxsiliq
Suleyman - Emin, muhafize olunmus
Sureyya - Parlaq, ince
Surme - Surme
Sevda - Mehebbet, esq, sevgi
Sevil - Qoy meni sevsinler
Sevinc - Sevinc, mehebbet
Seyfel - Q?linc
Seymur - Xeyirxahliq, nicat
Sebnur - Gece nuru
Sedaqet - Vefa, etibar
Sefiyye - Semimi, secilmis dost
Sefure - Zerif, yarasiqli, ince
Sehhet - Durustluk, dogruluq
Seid - Aga, basci
Sekine - Sakitlik, dinclik
Selim - Saglam, salamat
Semaye - Uca, yuksek
Semed - Deyismez, ebedi, mohkem
Semender - Efsanevi qus(Yunan)
Senan - Ashiq, mecnun, vurgun
Senuber - Ucaboylu, duzqamitli
Servinaz - Ince, sehrli,yarasiqli
Serxan - Xanende, oxuyan
Settar - Bagislayan
Seyavus - Atli
Seyyare - Hereket, gezinti
Sima - Beniz, uz, cohre
Simuzer - Xezine, qizil
Solmaz - Gul, cicek
Sona - Gozel
Suad - Xoshbextlik, seadet
Suat - Yaxshiliq, xeyirxahliq
Subhan - Allahin adidir
Sugra - Boyuk, uca
Sveta - Ishiq sachan(Rus)
Shaban - Dere, dag yolu
Shahbaz - Ustun, birinci
Shahin - Yirtici qus
Shahmar - Ilan
Sahveled - Ovlad, usaq
Shaiq - Hevesli, ilhamli, sovqlu
Shamama - Etirli
Shamil - Universal, genis ehateli
Shumsad - Ucaboylu, saxqametli(Rus)
Shefeq - Gunes, nur, is?q
Shefi - Sefa veren, sagaldan
Sheker - Shirin, mulayim
Shems - Gunesh
Shemsi - Gunesh
Shubay - Esger, doyushchu

Tahir - Temiz, gunahsiz
Taleh - Insan taleyi
Talib - Teleb eden, axtaran, teleb
Tamam - Gozellik
Tamara - Gozel qiz(Rus)
Tamerlan - Igid,casur
Tamilla - Ismetli, gozel(Fransiz)
Tapdiq - Ilkin, tapilmis
Tapdiq - Tapinti, elcatmaz
Tariyel - Igid, cengaver
Tagi - Dindar, momin
Tukezban - Xanim, qadin
Teymur - Qudretli, muzeffer
Teyyub - Xosh, ureyeyatan
Tebrik - Tebrik, bereket
Tebriz - Inam
Tehmasib - Saglam, guclu
Telet - Gorkem, zahir, sifet
Terane - Musiqi, melodiya
Terxan - Hakim, basc?
Tevekkul - Guman, tevekkul
Tofiq - Ugur, xosbextlik
Tokay - Zengin, igid
Tomris - Heyat veren, nesil artiran
Togrul - Qudretli, sahin
Tuncay - Ucaboy, hundur
Turab - Torpaq
Tural - Yashamaq, movcud olmaq
Turan - Gozel, ince
Tutu - Gozel, zerif, ince

Ucal - Ucalmaq, yukselmek
Umnise - Xanim
Ugur - Muveffeqiyyet, ugur
Ulvi -- saf,temiz
Umud -- Istek, arzu
Ulker -- Bext ulduzu
Uzeyir -- Nadir, qiymetli, eziz

Vahab - Bexs eden, pay veren, ***avetli
Vahid - Yegane, tek, tenha
Valeh - Alisan, yanan, valeh olma
Valid - Valideyn
Vaqif - Bilikli, derin melumatli
Vasif - Terifleyen, vesf eden
Vuqar - Qurur, itaetkar
Vusal - Murada catmag,vefali
Vusale - Sevgi, mehebbet, seadet
Vera - Inam, etibarliq(Rus)
Vefa - Sedaqet, etibar, inam
Veli - Yaxin dost
Vesile - Ayrilmaz, qovusmus
Vidadi - Mehebbet, regbet
Vurgun - Allaha, peygembere vurgun olmaq

Xalide - Gozel, qesheng
Xaliq - Yaradan, xelq eden
Xanim - Xanim
Xasay - Igid, er, qehreman
Xaver - Gunesh, sherq
Xeyransa - Qadinlarin yaxshishi
Xedice - Birinci, ilkin
Xelil - Dost, sirdas
Xeyyam - Chadirquran, chadirchi
Xosrov - Xos, xeyirxah, xeyirgetiren
Xumar - Yarashiqli, alagozlu
Xuraman - Ucaboylu, ince, qametli

Yadigar - Yada salan, xatirlayan
Yalchin - Igid, usyanci
Yaqub - Vefali ata
Yasemen - Goz oxshayan, xosh etirli(Yunan)
Yasin - Birincilik
Yaver - Komekchi
Yavuz - Qorxunc, zehmli, dehshetli
Yaxiya - Tabri vergisi, keshish adi
Yasar - Yasamaq, movcud olmaq
Yuksel - Yukselmek
Yegane - Tek, semimi
Yemen - Xoshbextlik, seadet
Yunus - Goyerchin
Yusif - Artim, gelir

Zumrud - Deyerli, qiymetli
Zerife - Zerif, ince hereket etmek
Zahir - Parlaq
Zakir - Yada salan, zikr eden
Zaman - Vaxt, dovran, chag
Zamiq - Etibarli, mentiqli
Zarina - Qizili
Zubeyde - Cicek, gul
Zuleyxa - Su perisi
Zulfuqar - Qilinc
Zeyneb - Gozel, yarashiqli
Zefer - Qalib
Zehra - Parlaq, cicek
Zekeriyye - Agilli, dushunceli
Zeki - Agilli, bacariqli, qavrayan
Zekiyye - Alicenab, gozel, cazibedar, agilli
Zemine - Zemanet, teminat
Zerife - Ince, yumsaq
Zerqelem - Qiymetli, deyerli
Ziba - Gozel
Ziba - Fars dilinde gozellik menasini dashiyir
Zirba - Uca, hundur
Ziver - Bezek, dash-qash
Ziya - Ishiq, nur
Ziyad - Ustun, artiq

Qədim Azərbaycan şəhəri Təbriz

+0 امتياز

Qədim Azərbaycan şəhəri Təbriz

Azərbaycanın mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Təbriz qədim dövrlərdən etibarən strateji mövqeyinə və əlverişli iqlim şəraitinə görə qədim Şərqdə şöhrət qazanmışdır.Ən qədim dövrlərdən mühüm ticarət yolları Cənubi Qafqaz, İberiya və Qafqaz Albaniyasından Cənuba doğru – Beynəlnəhreyn və Hindistana gedən ticarət yolları bu şəhərdən keçib getmişdir.

Qərbdən uzanan ticarət yolları da Kiçik Asiyanı keçərək Təbriz şəhərində Beynəlnəhreyn və Hindistandan gələn yollarla birləşmişdir. Beləliklə Təbriz şəhərinin inkişaf etməsinə təsir göstərən mühüm amillərdən biri ticarət yolları olmuşdur.

Hələ Manna dövləti dövründə bu şəhər mühüm mərkəzlərdən biri olmuşdur. Assur mixi yazılarında şəhərin adı Tavreş kimi çəkilir və burada nəhəng qalanın olması qeyd edilir. Təbriz şəhəri Polibi, Diodor və Ptolomeyə görə Ovront dağının (Səhənd)ətəyində yerləşir.

Şəhər qırmızı rəngli torpağa sahib olan Eynal-Zeynal və yaxud Surxab yüksəkliyinin Cənubunda yerləşir. Bu ovalığın səviyyəsi Urmiya gölünün Şimal-Şərq bucağına tərəf getdikcə azalır. Eynal-Zeynal yüksəkliyi dəniz səviyyəsindən 1800 m hündürlükdə yerləşməklə bərabər, şəhərin Şimal-Qərbindən başlayaraq Qaradağ silsiləsini Səhənd dağı ilə birləşdirir.

Şəhərin Cənubunda dəniz səviyyəsindən 3547 m hündürlüyə malik olub, zirvəsi daim qarla örtülü olan Səhənd dağı ilə şəhər arasında təxminən 50 km məsafə var. Bu dağ qədim Assur mənblərində Uauş dağı adlandırılır.Dağın şimalında və şəhərin cənubunda yerləşən Yanıq adlanan təpələr, dəniz səviyyəsindən 500-600 m hündürdə yerləşir. Şərq tərəfdən şəhəri çox yüksək olmayan Sarı dağ (farslar bu dağı Zərdüguh adlandırır) əhatə edir. Şəhərin ərazisi dəniz səviyyəsindən 1350-1500 mm-ə qədər yeksəklikdə yerləşir. Beləliklə Təbriz şəhərinin ətrafında olan dağlar onu üzük qaşı kimi əhatə etmişdir.

Şəhər və onun ətrafının əlverişli təbii-coğrafi şəraiti, orada insan məskənlərinin hələ qədim dövrlərdən yaranmasına səbəb olmuşdur. Təbriz şəhəri və onun ətrafında olan əkin sahələri, habelə bağlar su ehtiyyatı az olan kiçik dağ çayları və arxlar vasitəsiylə suvarılır.

Lakin elə çaylar da vardır ki, onlardan yalnız ilin müəyyən dövrlərində istifadə etmək olur. Qalan dövrlərdə isə suyun tərkibində duz məhlulları çox olduğundan suvarılma işi çətinləşir. Belə çaylardan biri də Acıçay çayıdır. Bu çay Savalan dağının Şərq ətəklərindən başlanğıcını alaraq, Sərab mahalını suvardıqdan sonra Xanımrud mahalında İskəndərçayla birləşir və Təbriz şəhərinin Şimalından keçir. Acıçay Mayan, Axola, Baranlı, Satınlı və Şora kəndlərinin ərazisindən keçərək Urmiya gölünə tökülür.

Orta əsr müəllifi Həmdullah Qəzviniyə görə vaxtilə Təbriz şəhərinin ətrafında 600-ə qədər kəhriz mövcud olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda kəhriz suvarma sisteminin tarixi çox qədimdir.

Təbriz ərazisi kontinental əraziyə malikdir. Burada qışda tempratur -28, yayda isə 25/30 dərəcə olur.

Təbrizdə ən güclü zəlzələ 858 və 1042-ci illərdə baş vermiş və şəhəri yerlə-yeksan etmişdir. Mənbələrin verdiyi məlumta görə Təbrizdə 858-ci ildə baş vermiş zəlzələ nəticəsində şəhərdə 40 min nəfər adam həlak olmuşdur. Təbrizdə yerin xəfif tərpənməsini həmişə hiss etmək mümkündür. Bəzi alimlərə görə yerin belə tərpənməsinə səbəb vaxtilə Səhənd dağının vulkanik olmasıdır. Lakin Xanıkov bunu yer təbəqələrinin dəyişməsi ilə sübut etməyə çalışır.

Azərbaycanın təbii və coğrafi şəraitinin əlverişli olması bu ərazidə yaşayan əhalinin yaşaması üçün qədim zamanlardan gözəl imkan yaratmışdır.

Müasir Təbriz, Mərənd və Xoy şəhərlərinin yerləşdiyi ərazi Manna dövründə Sanqbitu adlanırdı. Bu ərazi Urmiya gölünün Şimal və Şimal-Qərb ərazisini əhatə edirdi. Xəzər dənizi ilə Urmiya gölü arasndakı ərazi – Təbriz və Miyanə rayonları Zikirtu adlanırdı. Sanqbitu və Zikirtu rayonları öz dövrlərinə görə inkişaf etmiş rayonlar idi. Bunu arxeoloji qazıntılar və yazılı məlumatlar da təsdiqləyir. Belə ki, Assur hökmdarı II Sarqonun Urartu dövlətinə yürüşü zamanı bu ərazi onun ordusunu un və şərabla, habelə yük və minik heyvanı ilə təmin etmişdi.

Bu ərazidə əkinçilik və maldarlıqla yanaşı sənətkarlq da inkişaf etmişdi. Ziviyə, Həsənli və Yanıqtəpədən əldə edilən arxeoloji materiallar bu ərazidə sənətkarlığı yüksək inkişaf etdiyini göstərir.

Təbriz şəhərinin tarixinin öyrənilməsi üçün Assur hömdarı II Sarqonun (e.ə. 722-701) eramızdan əvvəl 714-cü ildə Manna ərazisinə soyğunçu hücumunun və onun bu hücum haqqında verdiyi məlumatların böyük əhəmiyyəti vardır. Bu hücum zamanı yazılmış II Sarqonun kitabəsi, Manna və habelə Təbriz şəhərinin tarixinin öyrənilməsinə dair ən qiymətli sənəddir. Həmin kitabədə deyilir: ”Tarmakisdə əhəmiyyətli istehkamlar vardır. Burada yaradılan səddlər möhkəmdir. Həmin səddlər böyük xəndəklər vasitəsi ilə dövrəyə alınmışdır. Dövlət qoşunlarının əlavə qüvvəsi də burada saxlanılır. Eyni zamanda onların atları da burada bəslənilir. Ətraf rayonların əhalisi mənim qorxumdan buraya toplanmışdı. Mən bura hücum edən zaman əhali buranı tərk edərək susuz çöllərə qaçmağa məcbur oldu (susuz çöl dedikdə Muğan nəzərdə tutulur). Mən bu mahalı ələ keçirdim. Müdafiə istehkamı halına salınmış yaşayış yerləri arasında döyüşlərə başladım. Daxildə olan yaşayış yerlərinə od vurdum, qala sakinlərinin külli miqdarda olan ərzaqlarını yandırıb məhv etdim. Bundan başqa həmin qala ətrafında olan 30 kəndi də yandırdım.”

Tədqiqatçılar II Sarqonun kitabəsində qeyd edilən Tarmakis şəhərinin Təbriz olmasına şübhə etmirlər. Digər tərəfdən həmin kitabədə qeyd olunan Uşkaya qalasının müasir Üsküyə toponimi ilə bir mənşəli olması da diqqəti cəlb edən faktlardandır. Beləliklə II Sarqonun kitabəsi Təbrizin qədim dövr tarixi üzrə hələlik aşkar olunmuş yeganə mənbədir.

Lakin İran tarixçiləri şəhəri xeyli gəncləşdirərək onun orta əsrlərdə Abbasilər sülaləsindən olan Harun ər-Rəşidin hakimiyyəti dövründə inşa edildiyini yazırlar. V.F.Minorski qədim erməni dilli mənbələrə istinad edərək Təbrizin Abbasilərin hakimiyyətindən çox-çox əvvəl yarandığını qeyd edir. İran tarixçilərindən Məhəmmədhəsən xan Zinət “Zinət əl məcalis” və “Təqvime buldan “ adlı əsərlərinə istinad edərək Təbrizin Azərbaycanın böyük şəhərlərindən biri olduğunu və xalq arasında Toriz adı ilə məşhur olduğunu göstərir. Onun fikrincə qədim müəlliflər Azərbaycanın paytaxtının Kanza və yaxud Kanzak (Gəncək, Qazaka) olduğunu qeyd etmişlər. Qədim müəlliflər Təbriz şəhərini həm də Şahıstan adlandırırlar. Şahıstan iberdilli xalqlarda möhkəm, erməni dilində isə xəzinə deməkdir. Azərbaycanın qədim hökmdarları, sonra isə Sasani şahları öz xəzinələrini bu şəhərdə saxlayırmışlar.

Erkən orta əsr erməni dilli mənbələrdə Təbriz şəhəri həm də Davrij adlandırılır. Bu sözün mənası qrabarca (qədim erməni dili) qisasçı deməkdir. Erməni dilli mənbələrdə göstərilir ki, Arşakilər sülaləsindən olan Ərdəvan Ermənistan hökmdarı Böyük Xosrov ilə bir nəsildən (Ermənistan, Qafqaz Albaniyası və Atropatenada Arşakilər sülaləsinin kiçik qolları hakimiyyətdə olmuşlar.Böyük Xosrov da Ermənistanı idarə edən Arşaki əsilli hökmdardır.Tarixşünaslıqda Arşakilərin türk və parf mənşəli olması haqqında fikirlər var. Ayrıca parfların da türk mənşəli olması haqqında təkzibedilməz faktlar var.) və dost olduğuna görə biri digərinin müttəfiqi imiş. Sasani sülaləsinin banisi Ərdəşir əvvəl Ərdəvanın vəziri imiş. Lakin çox keçmədən o, Ərdəvana xəyanət edib onu öldürmüş, taxt-taca özü sahib olmuşdur. Bu xəbəri eşidən Ərdəvanın dostu və müttəfiqi Böyük Xosrov Ərdəşirdən qisas almaq üçün onunla on il müharibə etmişdir. Bu müharibədə bəzi hallarda Ərdəşirin üstün gəlməsinə baxmayaraq nəticədə Böyük Xosrov onu məğlub edərək Hindistana qədər qovmuşdur. Bu hadisədən sonra Böyük Xosrov eramızın 253-cü ilində Azərbaycanda bir şəhər salaraq onun adını Davrij qoymuşdur. Hər halda bu məlumat yarıməfsanəvi olsa da hələ Sasanilər dövründə Təbrizin bir şəhər kimi varlığını göstərir.

Orta əsr müəlliflərndən Yaqut Həməvi və Həmdullah Mustofi Qəzvini Təbriz şəhərinin əsasının qoyulması tarixini Abbasilər sülaləsindən olan Harun ər-Rəşidin bacısı Zübeydə xatunun adı ilə əlaqələndirirlər. Zübeydə xatun isitmə xəstəliyinə tutulmuş, guya Təbrizə gəldikdən sonra sağalmış və bununla əlaqədar olaraq o, bu yerdə şəhər salmaq əmrini vermişdir. ”Təb” fars dilində isitmə, ”riz” isə rixtən felindən olub tökmək deməkdir. Deməli, fars müəlliflərinin iddialarına görə Təbrizin lüğəti mənası isitməni müalicə edən deməkdir. Lakin bütün tarixi faktlar birmənalı şəkildə bu fikri rədd edir. Ən azından Təbriz bu sözün ilkin forması deyil.

Qeyd edək ki, Təbriz şəhəri yaxınlığında qazılmış qədim kəhriz indi də Zübeydə kəhrizi adlanır. Ola nilsin ki, Zübeydə xatunun əmri ilə bu şəhərdə bir sıra binalar tikilmiş və abadlıq işləri aparılmışdır və orta əsr müəllifləri də Təbrizin Zübeydə xatunun əmri ilə bina edilməsini qeyd edərkən qədim şəhərin bərpa edilməsini nəzərdə tutmuşlar. Lakin İran tarixçiləri əzəmətli şəhərin tarixini saxtalaşdırmaq üçün mənbələrin yalnış şərhindən istifadə etmişlər.

Təbriz qədim dövrlərdən Azərbaycanın paytaxtı olmaqla yanaşı, həm də atəşpərəstliyin mərkəzlərindən biri olmuşdur. Hazırda Təbriz yaxınlığında Allahu-əkbər dağı üstündə (Baba dağı yaxınlığında) möhkəm daş divarlara malik olan atəşgah binasının qalıqları saxlanlır. Bu atəşgah xalq arasında Zərdüşt peyğəmbər atəşgahı adı ilə məşhurdur.

Mənbələr və arxeoloji faktlar göstərir ki, Təbriz bir şəhər kimi heç də İran tarixçilərinin iddia etdiyi kimi orta əsrlərdə yox, eramızdan əvvəl birinci minillikdən etibarən yaşayış məntəqəsi kimi formalaşmışdır və bu şəhər haqqında ilk dəfə məlumat verən mənbələr qədim Assur mənbələridir. Bu mənbələrdə şəhərin adı Tarui və ya Tarmakis kimi qeyd edilir.

Şəhərin adı barədə mütəxəssislər yekdil qərara gələ bilməmişlər. Bəzi tarixçilər Tarui sözünün qədim türk dilində ikiqat qala mənasını verdiyini deyirlər. Tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, bu ikiqat qala müasir Təbriz şəhərinin yerində olmuşdur. E.A.Qrantovskiyə görə müasir Təbriz sözünün tələffüzü özü-özlüyündə müəyyənləşdirir ki, bu ad göstərilən Tarui sözündən əmələ gəlmişdir.

XII—XIII əsr — Atabəylər dövlətinin paytaxtı olmuşdur.
1375—1468 — Qaraqoyunlular dövlətinin paytaxtı olmuşdur.
1469—1501 — Ağqoyunlular dövlətinin paytaxtı olmuşdur.
1501—1548 — Səfəvilər dövlətinin paytaxtı olmuşdur.

Daha sonralar Qacar sülaləsi dövründə İran vəliəhdinin qərargah şəhəri, 1905-1906 illərdə isə İran Konstitusiya İnqilabının mərkəzi olmuşdur.

Təbrizdə səkkizdən çox böyük muzey var:
Azərbaycan muzeyi Xomeyni xiyabanında
Ölçü muzeyi
Məşrutiyyə muzeyi bazarda
Şəhriyar muzeyi (rəhmətlik şair ustad Şəhriyarın evi) Məqsudiyyə məhəlləsində
Ustad Bohtuni muzeyi Lekler məhəlləsinde
Qacar muzeyi Şeşgilan məhəlləsində
Təbiət muzeyi Azadi xiyabanında, Abresanda
Bələdiyyə muzeyi saat (bələdiyyə) bürcunda







Xaqani Şirvani

+0 امتياز

Xaqani Şirvani

 


Haqqında:

Şairin adı İbrahim, atasının adı Əlidir. Orta əsr mənbələrində o, belə təqdim edilir: Əbu Bədil Əfzələddin İbrahim ibn Əli Nəccar ibn Osman ibn İbrahim Həqaiqi Həssanul-Əcəm Xaqani Şirvani. Burada Həqaiqi, Həssanul-Əcəm və Xaqani onun təxəllüsü, Əfzələddin ləqəbi, Əbu Bədil kunyəsi və Şirvani mənsub olduğu yerin adıdır.
Xaqani 1126-ci ildə Şamaxıda anadan olmuşdur. İlk təhsilini əmisindən almış və dövrünün müxtəlif elmlərinə dərin maraq göstərmişdir. Gənc yaşlarından yüksək şairlik istedadını göstərən Xaqani Şirvanşahlar sarayına dəvət edilir və orada böyük şöhrət tapır. Saray çəkişmələri və paxılların münasibəti nəticəsində şair həbs edilir. Daha sonralar Xaqani Yaxın Şərq ölkərərində səfərdə olmuş və təəssüratlarını poetik əsərlərdə vermişdir. Şair ömrünün son illərini Təbrizdə keçirmişdir. Xaqani 1199-cu ildə vəfat etmiş və Təbrizin "Şairlər qəbiristanlığı"nda dəfn edilmişdir

Həyatı:

Xaqani 8 yaşında atasıni itirmiş, dövrünün məşhur alim və həkimi olan əmisi Kafiəddin Ömər Osman oğlunun himayə və tərbiyəsi altında böyümüşdür.
Xaqani Şirvaninin Sənainin "Hədiqətül-həqiqət" əsərinin təsiri ilə "Həqayiqi" təxəllüsü ilə yazdığı şerlər ona şöhrət qazandırmışdır. 25 yaşında ikən Şirvanşahların məliküş-şüərası Əbül-üla Gəncəvinin dəvəti ilə saraya gəlmiş, onun qızı ilə evlənmiş, Əbül-ülanın ona verdiyi "Xaqani" təxəllüsü ilə şerlər yazmışdır.
Xaqani Şirvani klassik Şərq poeziyasının bütün janrlarında yüksək sənətkarlıq nümunələri yaratmışdır. Əsərləri tezliklə Yaxın və Orta Şərq ölkələrinə yayılaraq müasirlərinin diqqətini cəlb etmişdir. Bədxah saray şairlərinin haqsız hücumlarına məruz qalan Xaqani Şirvani 1156-cı ildə Məkkəyə ziyarət bəhanəsi ilə Şirvanı tərk etməyə məcbur olmuşdu. Xaqani Şirvani gizli surətdə Şirvandan getməyə cəhd göstərmiş, lakin I Axsitanın əmri ilə həbs olunaraq 1170-ci ildə Şabran qalasına salınmışdır. 7 ay həbsdə qaldıqdan sonra azad edilən Xaqani Şirvani, nəhayət, 1173-cü ildə ailəsi ilə birlikdə Şirvanı həmişəlik tərk edərək Təbrizə köçmüş, ömrünün sonunadək orada yaşamış və bu şəhərdə vəfat etmişdir. Təbriz yaxınlığında sonralar "Məqbərətüş-şüəra" adlandırılan Surxab qəbristanlığında dəfn olunmuşdur. Dahi Nizami Gəncəvi Xaqani Şirvaninin vəfatı münasibəti ilə mərsiyə yazmışdır.
Xaqani Şirvaninin ədəbi irsi zəngindir. Yaxın Şərqə səfərdən qayıtdıqdan sonra Xaqani Şirvani Yaxın Şərq ədəbiyyatı tarixində epik poeziyanın ilk görkəmli nümunələrindən hesab edilən "Töhfətül-İraqeyn" (1157) adlı məsnəvisini yazmışdır. Əsər dövrün sosial-siyasi şəraitini öyrənmək baxımından da əhəmiyyətlidir. "Mədain xərabələri" adlı məşhur fəlsəfi qəsidəsində müasirləri üçün maraqlı fikirlər irəli sürmüşdür. Xaqani Şirvani vətənpərvər şairdir. O, vətəni Şirvanı hüsnkar təbiətli, bolluq, bərəkət ölkəsi, şairlər ocağı kimi tərənnüm etmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində Qətran Təbrizi ilə başlanan qəzəl janrı Xaqani Şirvani və Nizami Gəncəvi yaradıcılığında kamillik dərəcəsinə çatmışdır. Cərəyan edən hadisələri real surətdə əks etdirməyə çalışan şair, saraylara nifrətini, xalqa yaxınlıq və sədaqətini, "Xaqani" deyil, "Xəlqani" olduğunu poetik bir dildə bildirmişdir. Xaqani Şirvani eyni zamanda mahir nasir olmuşdur. "Töhfətül İraqeyn" məsnəvisinə nəsrlə yazdığı müqəddimə və dövrünün məşhur adamlarına mənsur məktubları mürəkkəb bədii tərzli ifadəsi, təşbeh, istiarə, eyham və mübaliğələri ilə diqqəti cəlb edib.
Xaqani əsərlərini fars və ərəb dillərində yazsa da şerə gətirdiyi bir sira yeniliklərinə və ədəbi-bədii xüsusiyyətlərinə görə Azərbaycan məktəbini təmsil etmişdir.
Xaqaninin əsərlərinə Şərqin bir çox görkəmli şairləri nəzirələr yazmışlar. Şairin bədii irsinin öyrənilməsi ilə Azərbaycan, İran, Rusiya, Hindistan, Pakistan və Qərbi Avropa tədqiqatçıları məşğul olmuşlar. Azərbaycan alimləri akad. Həmid Araslı, Qafqaz Kəndli-Herisçi və Məmmədağa Sultanov şairin həyatını və yaradıcılığını öyrənməkdə dəyərli işlər görmüşlər.
Xaqaninin poetik əsərlərinin müəyyən hissəsinin Azərbaycan dilinə tərcüməsi M.Rahim, Ə.Vahid, M.Mübariz və başqalarına məxsusdur.
Əsərləri Hindistanda, İranda dəfələrlə çap edilmişdir. Yaradıcılığı 12-ci əsrdən tədqiqatçıların diqqətini cəlb etmiş, Azərbaycan, rus, Qərbi Avropa, İran, Türkiyə, Hindistan və s. ölkələrin şərqşünasları tərəfindən öyrənilmişdir.



Yaradıcılığı:
Xaqaninin zəngin ədəbi irsi 17 min beytlik lirik şerlər divani, "Töhfətul-İraqeyn" poemasından, bədii nəsrin maraqlı nümunələri olan 60 məktubdan ibarətdir. Divanındakı şerlər qəsidə, qəzəl, mədhiyyə, mərsiyə, rübai və s. ibarətdir. Onun ictimai-fəlsəfi məzmunlu əsərlərinə "Şiniyyə" və "Mədain xərabələri" qəsidələri, "Həbsiyyə" şerləri və "Töhfətul-İraqeyn" poeması daxildir. "Kitabi-Dədəm Qorqud" eposunun bizə gəlib çatmış əlyazma nüsxələrinin köçürülmə tarixi XVI əsrdə Dövrün ən böyük şairlərindən biri kimi tanınan Əfzələddin Xaqani yaradıcılığında diqqəti ən çox çəkən cəhət, hər beytdə, hər misrada özünü göstərən dərin obrazlılıq və elmilikdir.
İslam Şərqinin bir çox elmlərinə vaqif olan sənətkar bütün bunları quru, yorucu bir dillə yox, şirin, cazibədar, heyranedici poeziya dili ilə təqdim edir. Dövrünün elmlərini dərindən bilən Xaqani bəzən incə bir eyhamla bütöv əsərlərə sığa bilən fikir ifadə etmiş olur. Bəzən isə onun əsərlərində dövrünün şəriət xadimlərinin müəyyən etdiyi ehkamlarla uyuşmayan ezopdilli qənaətlər də irəli sürülür, poetik simvollardan geniş istifadə edilir.
Azərbaycan ədəbiyyatında ilk epistolyar məsnəvi sayılan "Töhfətül-İraqeyn" ("İki İraqın töhfəsi") (1156) poemasında da Xaqani bir sıra simvol və eyhamların köməyi ilə özü ilə mühiti arasında olan dərin ziddiyyətləri açıb göstərməyə nail olmuşdur. Bu baxımdan istər Xaqani, istərsə də Nizami yaradıcılığına dialektik inkişaf meyli xasdır. Bu şairlər təbiət və cəmiyyəti donmuş halda deyil, daim inkişaf və yüksəlişdə götürüb baxmağa güclü meyl nümayiş etdirirlər. Xüsusən Nizami yaradıcılığı bu baxımdan bütövlükdə dünya ədəbiyyatlarında özünəməxsus mərhələ təşkil edir. Xaqani Şirvani Şamaxıdakı saray mühitinin əzici təsirinə dözməmiş, Məkkəyə ziyarətə getdikdən sonra bir daha saraya qayıtmayaraq Təbrizdə məskən salmış və orada da vəfat etmişdir. Şairin məzarı Təbrizin Sürxab qəbiristanlığındakı "Şairlər məqbərəsi" adlanan yerdədir.
Xaqani həm də Azərbaycan ədəbiyyatında ən böyük lirik şairlərdən biri kimi tanınır. Onun qəzəl və rübailərində Azərbaycan poeziya məktəbinin ən yaxşı ənənələrinin əsası qoyulmuşdur. Xaqani yaradıcılığında Azərbaycan poetik məktəbinin öz əksini tapmış özəlliklərindən biri də türklüyə dərin məhəbbətdir. Sonralar Nizami yaradıcılığında bu xüsusiyyət özünün zirvəsinə çatmışdır.

Əsərləri:

Ey Xaqani, bu dünyada hər zaman,
Anan vermiş zəhmətilə sənə can.

Su, çörəyin qıt olsa da atmadın, -
Yurdun oldu bu əzablı, dar Şirvan.

Heç bir kəsə sən olmadın tüfeyli,
Kömək aldın allahdan nə anandan.

Sən oturdun kölgə kimi ananın
Cəhrəsinin kölgəsində anbaan.

Ey ağ qartal! Nə vaxtadək olacaq
Ana yurdu vücuduna aşiyan?

Nə vaxtadək, İsa kimi atasız, -
Ana ilə tanısınlar səni? Qan!

Bir dəfə də Xzır kimi yoxa çıx,
Bəsdir oldun ananla həmxaniman!

Sən qiymətli bir dürrsən, nədəndir
Oldun ana astanasından pünhan?

Sən ağıllı övladsansa dilə gəl,
Ana kimi özünü danla bir an.

Hər nə etsən ana haqqın unutma,
Bil, anandır sənə edər can qurban.

Bu ananın xatirinə, düşməndən
Gələn dərdə dözüb, sən ol mehriban.

Qorx o gündən, bir gün səni tək qoyub,
Əbədilik anan köçər dünyadan.


***

Çox ağırdır xasiyyəti mənim nəccar atamın,
Onu xalis yanar oddan yaratmış pərvərdigar.

Sanki ekiz doğulmuşdur Nəmrudun Azərilə,
Ona təlim verən usta olmuş Yusifi-nəccar.

Təbiəti: kərkisi tək, mahir olmuş yonmaqda,
Xasiyyəti, mişarı tək, yaman kəsib doğrayar.

Hər gün fələk sitəmindən o eyləyir şikayət,
Gecə Zühəl ulduzuyla səhərədək çarpışar.

Mərrix əgər olsa idi sakin birinci göydə,
Dərhal ona əl uzadıb, vurardı iki mismar.

Ağırlaşıb qocalıbdır, qıçlarını tutub yel
Başı isə dazlaşaraq, huşu pərsəng aparar.

Köhnəlmişdir lıkka kimi dərisində vücudu,
Əti sanki bədənində əprimişdir aşikar.

Nə üzündə səfası var, nə başında sevdası,
Hamımızın üzərində ağır bir yükə oxşar.

Yazıq anam mənbər kimi qısılmışdır bir küncə,
Minarə tək baş qaldırıb atam edir iftixar.

Zəmanənin mən ki belə ən layiqli oğluyam,
Osa mənim hünərimi özü üçün bilir ar.

Deyir: kaş ki, bu Xaqani bir toxucu olaydı,
Olmayaydı söz mülkündə belə qabil sənətkar.

Nə etməli, atam odur bir oğulam ona mən,
Ağ olmaram, o nə qədər eyləyərsə məni zar.

Axır mənə çörək verib bəsləmişdir birtəhər,
Böyük allah, qoru onu, bəlalardan çək kənar.


***

Bu göylər şahının lütfü mənə sayə salıb əlan,
Zavallı könlümə vermiş yeni qüvvət, yeni ruh, can.

Ürək dil açdı, şükr etdi ki, qurtardım fəlakətdən,
Nə yaxşı – söylədi canım – tükəndi möhnəti-zindan.

Belə olduqda şadlandım, nəhayət, arzuma çatdım;
Sənə qoy söyləyim indi qəribə bir gözəl dastan.

Gedib məğrib-zəminə bir kişi dərya kənarında,
Dararkən başını bir tük yerə saldı o, başından.

Köçüb sonra o, məqribdən, səyahət eylədi şərqə,
Bu müddət çox külək əsdi, yağışlar eylədi tufan.

Otuz il keçdi bu gündən, yenə səyyah gəlib qərbə,
Haman yerdən götürdü öz tükün, güldü bir az heyran.

Buna Xaqaninin halı, onun Abxazə ezamı
Necə çox oxşayır, bir bax, necə dövr eyləyir dövran.

Olub Abxaz ona məğrib, şahın dərgahı bir dərya
Zavallı canı bir tük tək düşüb qalmış ora nalan.

Əgər bir vaxt o da canın taparsa tük kimi təkrar,
Ona tənə edib, bir də gülərmi nanəcib düşman?

Olub indi mənə həmdəm səsi çaşbaş vuran bir ney,
Əlimdən öz neyimi, gör, necə aldı fələk asan.

Açılmış bir gün ağzıdır mənim ağzım bu gün yalnız,
Qızıl, yaqutla doldurmuş bütün dünyanı hər bir an.

Fəqət əfsus ki, gülməz könül Rey mülkü də alsa,
O, halbuki quru sözlə olardı nəşəli, xəndan.

Bu Kür Ceyhun olar, Tiflis Səmərqəndi qoyar dalda,
O vəqt ki, Tiflisə, Kürlə gələr Xaqani və xaqan.


***

Nə qədər ki, dövlət sənin qapındadır pasiban,
Açacaqdır qapısını sənə geniş asiman.

Qüreyşilər bayrağınla sənin səfərbər oldu,
Yəmanilər xəncərinlə sənin müzəffər oldu.

İnsaf sənin dəzgahına gəldi sevinc ilə, bax,
Zülmü sitəm astanadan qaçdı yaxa yırtaraq.

Fələk sənin qullarının qollarına baş əydi,
Ona görə fanilikdən azad oldu əbədi.

Öz qələmin rəng vermişdir məharətlə ruzgara,
Gecə, gündüz bu səbəbdən olmuş belə ağ, qara.

Söz Misrinin Yusifləri saflığına hər zaman
Nuş eyləyir mənaların badəsini durmadan.

Mənim bütün varlığımı bürümüşdür qəm, kədər,
Razılığın olmayınca, bu varlıqdan nə səmər?

Mənim yüksək qiymətimi təkcə bir sən bilərsən,
Simurğə də bu dünyada Cəmşid verə bilər dən.

Gözəl bilər bu mətləbi göy cəlallı hökmdar,
Mənim kimi yer üzündə tapılmaz bir sənətkar.

Baxma sadə bir xarratın oğluyam mən, bil, Azər
Xarrat idi, lakin oğlu Xəlil oldu peyğəmbər.

Bu sənətdə hər kəs məndən öyrəndi bir fəsahət,
Sonra gedib hazırladı mənə min cür fəlakət.

Bu təəccüb deyil, əgər bir qurşun almas qıra,
Hünər ona deyərəm ki, almas polad sındıra.

Gedən zaman bu dünyadan Sənai tək bir ustad,
Əvəz gəldim ona, atam mənə Bədil qoydu ad.

Boğazına gövhər tıxdım bu dünyanın nə qədər,
Onu aman deməyə də qoymadı bu gövhərlər.

Sən təbimin bağçasından istə təzə xurmalar,
Gedib hər bir yaramazın söyüdündən umma bar!

Hər an xurma ağacından boldu xurma dərərsən,
Yel əsərsə, kəpənəklər uçar fəqət söyüddən.

Əgər qəmdən qocalmışsa vücudum, nə eybi var? –
Mədhin ilə bu dünyanı təzələrəm aşikar!

Tərifini edən qəlbim sınsın gərək hər anda,